یادواره بزرگان | میراث علمی مرحوم مهدی طالب در ایران

باید قدر برزگان دانش را دانست؛ قدر دانستن در معنای بهره‌گیری از میراث و تجربه‌های زیسته آن‌ها برای ارتقا دانش اجتماعی و بهبود شرایط است.

به گزارش عطنا، هفتمین همایش روز ملی علوم اجتماعی ایران با محور گرامی­داشت میراث علمی استادان فقید غلامعباس توسلی، مهدی طالب و منوچهر آشتیانی پنجشنبه 13 آذرماه، به همت انجمن جامعه­‌شناسی ایران، موسسۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی و دبیرخانۀ دائمی روز ملی علوم اجتماعی، به صورت  برخط(آنلاین) برگزار شد.

 طالب به مطالعات کتابی اکتفا نمی‌کرد

حسین ایمانی‌جاجرمی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، به کارنامه مرحوم مهدی طالب، استاد و مدير گروه توسعه روستایی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران پرداخت:

یکی از ابعاد کارهای استاد طالب بحث‌های مربوط به توسعۀ شهری و مسکن است. طالب از زمرۀ شاگردان تربیت شده در موسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی است که این موسسه یکسری خصوصیات و خُلقیاتی به کسانی که در آن بودند یاد داده که یکی از این کارها علاقه به ایران، علاقه در کار در میدان و علاقه به توسعه همچنین نوشتن و منتشر کردن است. مرحوم طالب در سال49 در آزمون شرکت کردند و در این موسسه به کار پرداختند. این افراد زمانی شروع به کار در علوم اجتماعی  می‌کنند که ایران درگیر مسئله اصلاحات ارضی است و مسائل روستایی بسیار مهم است و چون این موسسه، مرکز تحقیقاتی با نهادهای دولتی مثل سازمان بودجه، سازمان کشاورزی و وزارت علوم همکاری داشته و تحقیقات روستایی را انجام دادند. تحقیقات به صورت کتابی نبوده و این افراد به روستاهای سراسر کشور می‌رفتند و با افراد ارتباط برقرار می‌کردند و شروع به نوشتن و انتشار گزارش‌ها کردند.

فرصتی که مرحوم طالب ایجاد می‌کند همکاری با یک محقق ژاپنی به نام موریو اونو (لینک)که کتابی راجع به روستاهای ایران به نام خیرآباد دارد و همکاری مرحوم طالب با «موریو اونو» نکات و رموزی راجع‌ به مطالعات روستایی به ایشان یاد می‌دهد. مرحوم طالب می‌گفتند ما به روستاها می‌رفتیم و پرسشنامه‌ای به افراد می‌دادیم و کار دو یا سه روز بیشتر طول نمی‌کشید، ولی با دیدن اونو در ابراهیم‌آباد، روستایی در نزدیکی نیشابور، دیدم که اونو 10روز در روستا می‌چرخد و با افراد صحبت می‌کند و با آشنایی با اونو این ویژگی در مرحوم طالب نیز دیده می‌شد، ایشان بسیار خاکی بودند و با افراد برخورد خوبی داشتند و به مرحوم طالب اعتماد می‌کردند و مسائلشان را با او در میان می‌گذاشتند.

حوزۀ دیگر بازسازی مناطق زلزله زده است؛ در اواخر سال 1360 بعد از زلزلۀ رودبار با همکاری بنیاد مسکن به بازسازی مناطق پرداختند و مشارکت افراد در بازسازی برای او بسیار جالب بوده که می‌توانید گزارش‌های این مشارکت‌ها را بخوانید. مدل‌های مشارکت در بازسازی را مطالعه می‌کند تا در دوران مشروطه و پس از انقلاب و... چگونه کارهای مشارکتی انجام می‌شده و همچنین تحقیقات میدانی نیز انجام می‌دادند میان مردم می‌رفتند و شرایط را از نزدیک می‌دیدند.

حوزۀ دیگر کاری استاد طالب «تعاون» است که با آقای ودیعه در موسسه تعاون و پس از انقلاب در دانشکده به فعالیت تعاون می‌پرداختند. کتابی نیز به نام «اصول و اندیشه تعاونی» نیز دارند. مرحوم طالب، جامعه ایران را مثل درخت تناور می‌دانست که اگر چیزی می‌خواهد از خارج وارد شود، باید مثل درختی که به هم پیوند می‌خورد، را به تنۀ جامعه ایران پیوند زند. اگر هر چیزی از خارج می‌آید را بپذیریم جامعه دچار از هم گسستگی می‌شود و شاید این گسستگی‌ها نیز فرآیند همین عوامل باشد. در تاریخ روستایی ایران ما همکاری و مشارکت مردم را داریم و اگر قرار است سیاستی دربارۀ این حوزه مقرر شود، باید بر اساس تجربه‌های بومی باشد.

حوزۀ دیگر آقای طالب، مسائل شهری است. سمینارهایی که برگزار می‌شدند و چند موضوع درباره حوزۀ مسکن مطرح شد، بر اساس مسکن پاک که انبوه‌سازی و کوچک‌سازی هدف آن بود که این سمینارها ضبط و به عنوان کتاب منتشر می‌شدند.  حضور کسی که جامعه‌شناسی خوانده است، کمک کرده سیاست‌گذاری دولتی موفقیت‌آمیز باشد. اگر دستگاهی از مرحوم طالب کمک می‌خواست با دل و جان انجام می‌دادند و موفقیت‌آمیز نیز بود.

حوزۀ دیگر مدیریت روستایی است. زمانی که طالب به این بحث ورود کرد، کتابی وجود نداشت و پرداختن به این موضوع از مسائل مهم بود. پس از اصلاحات ارضی، روستاها دچار خلا مدیریتی می‌شوند که در  کتاب «مدیریت روستایی» به مشکلات، ایده‌ها، قوانین ‌و ‌مقرارت و تجربه‌های مردم گفته می‌شود.

در این کتاب نوشته شده است؛ مدل‌های مختلفی را رژیم پهلوی برای روستاها دنبال کرد، ولی موفقیت آمیز نبود. مدلی تحت «انجمن ده و دهداری» که کار مفصل و خوبی بوده و رژیم گذشته به این رسیده بود که باید کاری انجام شود، ولی با فروپاشی رژیم این مسئله رها شد.

پس از انقلاب و بحث شوراها بود که جریان اسلام‌گرا موفق شد در روستاها شورای روستایی برگزار کند. انرژی آزادشده انقلاب که مردم را به کارهای داوطلبی، ایثار و... وا می‌داشت، مردم سبب شدند شوراها به جلو بروند. پس از چند سال، مشکلاتی خود را نشان داد که بحران‌هایی برای روستاها بوجود آمد که مرحوم استاد طالب این موضوع را مورد بررسی قرار داد. مرحوم طالب تاکید بر تجربه‌های بومی و گذشتۀ افراد داشت و می‌گفتند نباید صرفا مدلی بیاوریم و اجرا کنیم. نظام شهرها با روستاها فرق داشتند و همان مدل شهری روی روستاها انجام می‌شدند که بسیار غلط بود.

مرحوم طالب با آنکه در فرانسه درس خوانده بودند، بسیار خاکی بودند و تاکید بر دانش بومی داشتند و فردی جوانمرد بود و فقدان بزرگی برای دانش روستایی است.

 کارنامۀ علمی مرحوم طالب

زهرا فرضی‌زاده، استادیار برنامه‌ریزی و توسعۀ اجتماعی دانشگاه تهران نیز  به عنوان دومین سخنران به طور مفصل به کارنامۀ علمی مرحوم طالب پرداخت:

مرحوم طالب متولد 9 مهر 1324 در نهاوند است و پس از اتمام تحصیلات در دبیرستان در مهر 1343 وارد موسسه مطالعات ‌و تحقیقات اجتماعی روستایی دانشگاه تهران شدند و همزمان با تحصیل در مقطع لیسانس رشتۀ علوم اجتماعی به عنوان پرسشگر تحقیق در بخش تحقیقات روستایی در این موسسه با همراهانشون فعالیت داشتند. در سال1344 با استاد اونو ژاپنی آشنا شدند که فرصت مطالعاتیش را در ایران می‌گذراند که مرحوم طالب همکار و راهنمای ایرانی این فرد بود و در سال‌های 1365 و1371_1372 موحوم طالب فرصت مطالعاتی در ژاپن داشتند که با استاد اونو به مطالعه پرداختند.

مرحوم طالب پس از لیسانس در سال 1347 دو سال خدمت سربازی در سپاه بهداشت بودند و همچنان به پژوهش اجتماعی می‌پرداختند. در سال 46_57 با مرتبۀ لیسانس به عنوان کارشناس تحقیق و مسئول بخش تحقیقات موسسه تحقیقات‌ و آموزش تعاونی به فعالیت پرداختند.

پس از تشکیل این موسسه در سال1346 نخستین محققی بودند که از موسسه مطالعات ‌و تحقیقات اجتماعی به آنجا منتقل شدند و مشارکت خودشان را  در مطالعۀ تحقیقاتی این موسسه در رابطه با فعالیت‌های تعاونی روستایی پس از اصلاحات ارضی آغاز کردند.

قبل از سال 1353 در مدرسۀ کشاورزی عالی مدرس و مدیر گروه در همدان بودند. پس از اتمام تحصیل در مقطع لیسانس با استفاده از بورس دانشگاه تهران  به فرانسه رفتند و همزمان در دو رشته؛ کارشناسی ارشد روستا شناسی و جامعه‌شناسی همچنین دکتری جامعه‌شناسی گرایش روستایی در دانشگاه میرال پرداختند.

پس از بازگشت به کشور از سال1357 به عنوان استادیار گروه آموزشی تعاون و رفاه اجتماعی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران به مطالعه،تحقیق و آموزش پرداختند و در سال1369 موفق به اخذ دانشیاری و درسال1381 موفق به اخذ استادی گروه تعاون و رفاه اجتماعی نائل شدند و درسال 1382 به گروه اجتماعی روستایی دانشکده منتقل شدند و در سال 88_87به عنوان استاد برگزیده دانشکده علوم اجتماعی شدند.

دروس تدریسی ایشان؛ مدیریت روستایی در ایران، سمینار بررسی مسائل اجتماعی روستایی و اجتماعی ایران، روش تحقیق، توسعۀ اقتصادی و... بود. صاحب کتب و مقالات متعددی در زمینۀ جامعۀ‌شناسی روستایی، روش تحقیق، اعتبارات روستایی‌ و تعاونی‌ها و...هستند.

کتاب‌های مرحوم طالب

ایشان به نحوۀ روشمند و تاریخی مسئله روستا را بررسی کردند و نقطۀ تمرکزشان ابعاد اجتماعی روستایی بود که در کتاب «مدیریت روستایی» چاپ ششم مشهود است. همچنین کتاب «جامعه شناسی روستایی با تاکید بر ابعاد تغییر و توسعۀ در جامعۀ روستایی ایران» چاپ چهارم، نتیجۀ چندین دهه مطالعه و تحقیقات عمیق میدانی و روستایی مرحوم طالب است.

در کتاب «شیوه‌های عملی مطالعات اجتماعی» چاپ دوم پس از توضیح راجع‌ به شیوه‌های تحقیق، قواعد مربوط را از بعد کاربردی بیان کردند و نمونه‌هایی از تجربیات خود را حین استفاده از این روش‌ها ذکر کردند. کتاب «اصول و اندیشه‌های تعاونی» چاپ هفتم، یکی از مهمترین کتاب ایشان راجع‌به تعاون است. کتاب« تامین اجتماعی» کتاب تدریس ایشان در کلاس‌ها بود.

ایشان در پژوهش‎های بسیاری شرکت کردند؛ در همکاری با بنیاد مسکن بعد از وقوع زلزلۀ رودبار به دنبال محقق کردن کمک روستاییان در بازسازی روستا بود که بازسازی روستاها با مدل مشارکتی انجام شد.

مسئولیت‌های علمی اجرایی ایشان؛ مدیر گروه آموزشی تعاون در دانشکده همدان، همکاری با دانشگاه، دبیر سمینار تعاون در ایران، تاسیس رشتۀ روستایی با همکاری همکاران، مشاور مسکن و شهرسازی، رئیس تحقیقات تعاون، رئیس انجمن انسان‌شناسی ایران و...بود. مرحوم طالب در28 اسفند 1396 بازنشسته شدند و تا آخرین روزهای زندگی در دانشکده و کلاس‌های درس حضور داشتند و همچنین نقش بسزایی در پیشرفت رشتۀ روستایی داشتند.

خبرنگار: فاطمه حسن‌آبادی